Znani i nieznani Radomianie cz. 2

Szczegóły

Kategoria: Ścieżki edukacyjne

Opublikowano: niedziela, 14, grudzień 2014 17:27

Odsłony: 13819

Zgodnie z zapowiedzią kontynuacji prac nad kolejnymi „ścieżkami edukacyjnymi” na terenie cmentarza przy ul. Limanowskiego, zawartą we wstępie do części pierwszej, przedkładam Państwu kolejny przewodnik będącą drugą częścią opracowania „Znani i nieznani Radomianie”.

Po życzliwych uwagach i sugestiach osób zainteresowanych omawianą problematyką postanowiłem uzupełnić drugą część wydania o „Słowniczek najczęściej spotykanych pojęć architektury i symboliki nagrobnej”- rzecz jasna, dotyczących radomskiego cmentarza. Mam nadzieję że zawarte w nim wyjaśnienia, trudnych w przeciętnym odbiorze, symboli nagrobnych oraz fachowych terminów architektonicznych takich jak „woluta”, „feston” czy „palmeta”, staną się bardziej dla zwiedzającego życzliwe i zrozumiałe. Ich pominięcie w narracji ograniczyłoby, moim zdaniem, jeden z głównych przekazów ścieżki mówiący o bogactwie nie tylko treści historycznych ale i form estetycznych, stanowiących o wyjątkowości radomskiego starego cmentarza. Czy efekt ten udało mi się osiągnąć ? Ocenicie Państwo sami.

Kryteria doboru prezentowanych postaci historycznych oraz cele dydaktyczne niniejszego opracowania pozostają bez zmian. Zostały one zaprezentowane i omówione w pierwszej części ścieżki edukacyjnej.

Chciałbym w tym miejscu podziękować parafii św. Wacława za pomysł utworzenia na terenie najstarszej radomskiej nekropolii ścieżek edukacyjnych i za życzliwą pomoc okazaną mi przy jego realizacji.

Janusz Wieczorek
Społeczny Komitet Ochrony Zabytkowego Cmentarza
Rzymskokatolickiego w Radomiu

* Oznaczenie obiektu wpisanego do rejestru zabytków.

1.Grób rodziny Gieryczów – kw. 2B

Obszerna, wysoka krypta z krzyżem na niskiej podstawie i tablicami inskrypcyjnymi poświęconymi dziesięciu członkom znanej radomskiej rodzinyprzemysłowców iwłaścicieli ziemskich na terenie Prędocinka, Glinic i Ustronia. Wśród nich znajduje się Henryk Gierycz (1887-1949) ksiądz, tajny szambelan Jego Świątobliwości, Ignacy Gierycz (1863- 1931), założyciel i właściciel mechanicznej stolarni produkującej meble oraz jego syn Romuald Gierycz (1888-1963) przemysłowiec i kontynuatordziałalności rodzinnego przedsiębiorstwa meblarskiego.

Henryk Gierycz był synem Ignacego Gierycza. Urodził się w Radomiu. Po ukończeniu w 1909r. Seminarium Duchownego w Sandomierzu oraz studiów na Uniwersytecie we Fryburgu pracował jako prefekt w wielu radomskich szkołach m. in. w szkole handlowej, męskim gimnazjum im. T. Chałubińskiego orazw zakładach naukowych Marii Gail. Był też kapelanem w szpitalu miejskim a w latach 1947-1949 proboszczem parafii Opieki NMP.

Ignacy Gierycz, senior rodu, założył w 1910 r przy ul. Wysokiej 3 (obecna ul. 25 Czerwca) nowoczesną stolarnię produkującą meble. Pod koniec I wojny światowej stolarnia została przekształcona w „Fabrykę Mebli Giętych Ignacy Gierycz i Synowie” , która swoje wyroby eksportowała m. in. do USA. Po śmierci ojca Romuald Gierycz przejął rodzinną firmę, znacznie ją rozbudował i w 1932 przemianował na „ Zakłady Przemysłowo-Drzewne Gierycz Romuald”. Nowy zakład przestawił się na stolarkę budowlaną oraz meble szkolne, m. in. tablice i ławki. Zatrudniał blisko 30 pracowników. Zniszczony w styczniu 1945 r., wskutek działań wojennych, z inicjatywy właściciela w 1950 r. został przekształcony w Spółdzielnię Pracy „Drzewna” i działał aż do 1975r.

2. Nagrobek Konstantego Mireckiego (1815-1903) – Anioł Ciszy *(główna aleja cmentarza)

Najwybitniejszy pod względem artystycznym nagrobek na radomskim cmentarzu. Stanowi on niezwykle rozbudowaną kompozycję architektoniczno-rzeźbiarską wykonaną z czerwonego piaskowca nawiązującą do staroegipskiej bramy-niszy, do której prowadzą schody. U góry schodów stoi secesyjna rzeźba smukłej sylwetki Anioła Ciszy z rozpostartymi rękami. W połowie wysokości schodów leży skromna płyta inskrypcyjna. Nagrobek otoczony jest niską żeliwną balustradą w formie secesyjnej kraty.

Konstanty Mirecki był z wykształcenia nauczycielem oraz właścicielem dóbr ziemskich, filantropem i mecenasem sztuki. Urodził się Żelechowie, jego ojciec Jan Mirecki był lekarzem wojsk napoleońskich. Po ukończeniu Kolegium Pijarów w Łukowie podjął pracę w zawodzie nauczycielskim. Następnie, jako właściciel, zarządzał dobrami Krężel k. Czerska na Mazowszu. W 1866 r. ożenił się z wdową Anną Więckowską dziedziczką dóbr w Rozniszewie w byłym powiecie radomskim. Po śmierci żonyw 1870 r. został jedynym właścicielem dużego majątku. Nie mając spadkobierców przekazywał spore fundusze na różne cele społeczne i charytatywne. Obdarował znacznymi kwotami budujący się kościół NMP w Radomiu (obecnie katedra) oraz wsparł remont kościoła pobernardyńskiego. Finansował Towarzystwo Dobroczynności, ochronkędla dzieci oraz budowę szpitala św. Kazimierza. Przeznaczył znaczne kwoty na stypendia dla uczącej się młodzieży oraz na Szkołę Ogrodniczą i Szkołę Rzemiosł w Radomiu. Na jego wsparcie mogły liczyć prawie wszystkie instytucje i organizacje charytatywne miasta. Dużą kwotę przeznaczył na katedrę wawelską i Akademię Umiejętności w Krakowie.

3.Grobowiec radomskich biskupów*

W 1 poł XIX w. na miejscu obecnego grobowca radomskich biskupów zlokalizowanegoprzy końcu głównej alei cmentarza istniała drewniana brama oraz rodzaj ronda dla orszaków pogrzebowych. W 1864 r. Komitet Urządzania Cmentarza podjął decyzję o budowie nowej murowanej bramy oraz dostawienia do niej dwóch izb :> „jedną na mieszkanie dla grabarza, drugą na kaplicę do chwilowego składania ciał zmarłych.” [1] Bramie nadano funkcję dzwonnicy zwieńczając ją wieżyczką z sygnaturką z małym dzwonkiem. Obiekt ten prawdopodobnie zaprojektował znany radomski architekt Aleksander Zabierzowski (1818-1870), absolwent Akademii Sztuk Pięknych we Florencji i uczeń znakomitego architekta Z. Corazziego.Był on członkiem wspomnianego Komitetu Urządzania Cmentarza Katolickiego i odpowiadał m. in. za prace ogrodzeniowe. Po gruntownym remoncie obiektu przeprowadzonym w latach 2011- 2012 w kaplicy bramy zlokalizowany został grobowiecbiskupów radomskich. Pochowany jest w nim bp ord. diecezji radomskiej Edward Materski oraz bp pom. diecezjiradomskiej Stefan Siczek.

Edward Materski (1923-2012) Honorowy Obywatel Miasta Radomia, urodził się w polskiej rodzinie inteligenckiej w Wilnie. Po śmierci ojca w 1932r. wraz z matką i dwiema siostrami przeniósł się do Warszawy. Szkołę średnią ukończył w 1940 r. na tajnych kompletach. Brał udział w powstaniu warszawskim. Święcenia kapłańskie przyjął w Kielcach w 1947r. W latach 1951-1953 studiował na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, w 1955r. uzyskał tytuł doktora teologii dogmatycznej i powrócił do Kielc, gdzie został wizytatorem nauki religii w diecezji kieleckiej. W latach 1966-1988 wykładał katechetykę na KUL. W październiku 1968r. otrzymał sakrę biskupią z rąk ks. kardynała Stefana Wyszyńskiego i został kieleckim biskupem pomocniczym. W marcu 1981r.został mianowany biskupem diecezjalnym diecezji sandomierskiej, a następnie sandomiersko-radomskiej. Od 1992r. został pierwszym biskupem nowej diecezji radomskiej. Organizował jej struktury, utworzył na terenie diecezji 116 nowych parafii, był inicjatorem budowy Wyższego Seminarium Duchownego w Radomiu, powołał do życia diecezjalne Radio AVE oraz drukarnię. Autor licznych publikacji książkowych oraz artykułów. Odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Stefan Siczek (1937-2012) Honorowy Obywatel Gminy Jedlnia-Letnisko, urodził się w Siczkach, miał sześcioro rodzeństwa. W czasie II wojny światowej wraz z rodziną został wysiedlony. W 1951 został uczniem Niższego Seminarium Duchownego w Krakowie, po jego zamknięciu kontynuował naukę w Liceum Ogólnokształcącym im. Tytusa Chałubińskiego w Radomiu, które ukończył w 1955r. W latach 1955-1961 studiował w Wyższym Seminarium Duchownym w Sandomierzu. Święcenia kapłańskie przyjął w maju 1961 roku. W latach 1963-1967 odbył studia na Wydziale Prawa Kanonicznego KUL. W 1971 uzyskał stopień doktora prawa kanonicznego. Pracował jako wikariusz w parafiach w Sandomierzu,Suchej i Ćmielowie. W latach 1972-1986 był wykładowcą w seminarium w Sandomierzu, a w latach 1993-2001 w Radomiu. W marcu 1992 został mianowany biskupem pomocniczym w diecezji radomskiej, pełniąc również funkcje wikariusza generalnego. Dwukrotnie pełnił funkcję administratora diecezji-pierwszy raz po śmierci bpa Jana Chrapka, drugi raz po nominacji bpa Zygmunta Zimowskiego na urząd w Watykanie.

4.Nagrobek Leokadii Wierusz-Kowalskiej ( zmarłej w 1929 r.) kw.10B

Nagrobek ze steląw typie skałki na podstawie płytowej z medalionem. Na ścianie frontalnej steli inskrypcja poświęcona m.in. Leokadii z Jordanów Wierusz-Kowalskiej „ literatce”. Jest to pierwsza inskrypcja na cmentarzu informująca o zainteresowaniach i działalności zmarłej. Wcześniejsze inskrypcje poświęcone kobietom mówiły o „najdroższej matce”, „wiernej i poczciwej żonie”, ograniczając się wyłącznie do ich roli w rodzinie. W zbiorach Miejskiej BibliotekiPublicznej w Radomiu znajdują się dwa utwory autorstwaLeokadii Wierusz-Kowalskiej: melodramat „Kochajmy się” i sztuka w 3-ch aktach „Zabiegi”. Oba utwory zostały wydane w Warszawie w1904r. nakładem Tygodnika Polskiego.

5.Grób Wojciecha Dolińskiego (ok.1837-1913), kw.4A

Murowany grób z kryptą o frontalnym włazie. Nagrobek w stylu grobowca ze stelą uskokowo zwężającą się ku górze, zwieńczonąstylizowanym krzyżem z fakturą nieokorowanego drzewa z sękami. Styl grobowca-eklektyczny. Na ścianie frontalnej steli inskrypcja poświęcona WojciechowiDolińskiemu. Grobowiec powstał na początku XX w. Wojciech Doliński był z pochodzenia Romem. Wywodził się z rodziny bogatych radomskich mieszczan. Prowadził osiadły tryb życia. Dolińscy posiadali ziemię i folwark na Glinicach. W czasie wojny ich majątek został zniszczony. Potomkowie rodziny żyją dotąd w Inowrocławiu. Jest to najstarszy grób romski na cmentarzu.

6.Nagrobek Krystyny Dąbrowskiej (ok.1821-1858), kw.4A *

Oryginalna i jedynana terenie cmentarza kompozycja w typie obelisk na cokole, pochodząca z lat 50-tych XIX w. Monumentalny obelisk, wsparty na „półtrumnach”, podtrzymywany przez kule, przypomina sarkofag. Na tablicy inskrypcja poświęcona pamięci Krystyny z Kudlickich Dąbrowskiej żony radcy Rządu Gubernialnego Radomskiego i matki dziewięciorga dzieci.

7.Grób Adama JaxsyKomornickiego (1839-1916), kw.4A *

Grobowiec ze stelą zwieńczoną krzyżem z początku XX w. Stela wykonana z czerwonego piaskowca, boki krypty z szarego. Inskrypcja na ścianie cokołu upamiętnia Adama Jaxę Komornickiego, obywatela ziemskiego, powstańca styczniowego, sybiraka. Adam Jaxsa Komornicki pochodził ze szlacheckiej rodziny z Wołynia, herbu Gryf (Jaksa) urodził się w Jeźdźcach w pow. Dubieńskim. Jego ojciecKazimierz Gabriel Komornicki był malarzem, literatem i historykiem sztuki. Publikował w piśmie >Atheneum prowadzonym przez Józefa Ignacego Kraszewskiego – prawdopodobnie stąd kontakty i przyjaźńAdama z pisarzem. Matka Adama wywodziła się z sandomierskiego rodu Bończa-Tomaszewskich. Adam Komornicki studiował na Uniwersytecie w Kijowie. Na przełomie kwietnia i maja 1863 r. wraz z grupą studentów przystąpił do powstania styczniowego. Za udział w powstaniu sąd wojenny w Kijowie skazał go na 6 lat katorgi. Karę odbywał wwarzelni soli w osadzie Usola nad brzegiem Angary. Mieszkał w Irkucku a następnie w Krasoufimsku nad Uralem w guberni permskiej. Przed rokiem 1880 powrócił do kraju i osiedlił się w Sandomierskiem a następnie został właścicielem ziemskim pod Jedlińskiem k\Radomia.

8.Grób Strzałkowskich kw.4A *

Grobowiec ze stelą zwieńczoną krzyżem z 2 poł. XIX w.W narożnikach płyty nakrywającej kryptę słupki z wizerunkami pochodni o odwróconych głowniach. Pomimo modernizacji krypty, grób zachował cechy stylowe z epoki. Inskrypcje, pochodzące z różnych okresów czasu upamiętniają przedstawicieli dwóch rodzin radomskiej inteligencji. Wśród nich warty odnotowania, urodzony w Radomiu, Stanisław Surma (1900-1944r.) nauczyciel, por. rez. WP, żołnierz ZWZ-AK, pseud. „Władysław”, organizator i kierownik tajnego nauczania w radomskich szkołach średnich, więzień niemieckich obozów koncentracyjnych. Stanisław Surma (nagrobek symboliczny) był absolwentem a następnie nauczycielem Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Radomiu. W latach 1919-1921 walczył na froncie wschodnim. Od 1934r. pracował jako nauczyciel biologii w Państwowym Gimnazjum im. dr. T. Chałubińskiego w Radomiu. We wrześniu 1939r. jako żołnierz dostał się do niewoli niemieckiej. Po ucieczce z niewoli wrócił do Radomia i nawiązał kontakty z podziemiem. Działał w ZWZ-AK. Pełnił funkcję szefa referatu kolportażu w Biurze Informacji i Propagandy Okręgu Radomsko-Kieleckiego. Jego sklepik komisowy przy obecnym Placu Jagiellońskim stał się miejscem kontaktów nauczycieli z Radomia i okolic oraz punktem kolportażowym prasy podziemnej. W latach 1941-1943 kierował tajnym nauczaniem w szkołach średnich na terenie powiatu radomskiego i kozienickiego organizując tajne komplety między innymi w Gimnazjum i Liceum im. dr. T. Chałubińskiego w Radomiu. W 1943r. został aresztowany, a następnie zamordowany w obozie koncentracyjnym w Gross-Rosen.

9.Grób rodziny Pawlikowskich,kw.4A *

Jeden z nielicznych grobów z 1 poł. XIX w. zachowany w całości. Grób składa się z neogotyckiego nagrobka oraz żeliwnego ogrodzenia z motywami strzał i półkoli, okalającego pole nagrobka. Kompozycję nagrobka tworzy rzadko spotykany cokół na planie trójkąta, zwieńczony trójbocznym słupem otoczonym trzema pinaklami. Na ścianach postumentu neoklasycystyczne, marmurowe tablice inskrypcyjne. Jedna z nich datuje powstania pomnika na rok 1842.Nagrobek upamiętnia urodzonego w Radomiu Józefa Pawlikowskiego (1801-1841) pułkownika 4 pułku strzelców wojsk Królestwa Polskiego, uczestnika powstania listopadowego. Obywatela m. Radomia, kupca oraz jego dwoje dzieci. Zabytek wymaga pilnych prac konserwatorskich.

10.Grobowiec rodziny Glejnichów, kw.4A nr *

Neoklasycystyczny nagrobek z lat 30-tych XIX w. należy do grupy najstarszych na cmentarzu. Trzon steli wieńczą cztery frontony o bogatej dekoracji złożonej z motywów palmet, wieńców przepasanych wstęgami, trupiej czaszki ze skrzyżowanymi piszczelami, kos i uskrzydlonej klepsydry. Na ścianach steli dobrze zachowane inskrypcje. Nagrobek upamiętnia znaną w XIX w. radomską rodzinę Glejnichów, wśród nich Jana Glejnicha (1764-1833), właściciela browaru którego początek sięga czasów przedrozbiorowych.

11.Chludzińska Marianna, (ok.1794-1843), kw.4A *

Neoklasycystyczny nagrobek w typie urna na cokole z lat 40-tych XIX w. wyróżniający się wysokim poziomem artystycznym i bogatą symboliką. Ściany postumentu wypełniają rozbudowane pod względem treściowym inskrypcje i płaskorzeźby – laska Eskulapa oraz dwie skrzyżowane i odwrócone ku dołowi pochodnie. Urna z przerzuconym welonem podkreśla żałobę i smutek rodziny zmarłej, czemu dała ona wyraz w rozbudowanej i wzruszającej inskrypcji znajdującej się z tyłu nagrobka. Marianna Chludzińska z domu Roguska wdowa, była matką Franciszka Ksawerego Chludzińskiego, oficera wojsk polskich, sędziego trybunału w Radomiu.

12. Grób Józefa Grzecznarowskiego (1884-1976).

Współczesny, granitowy grobowiec ze stelą w formie dwóch prostokątnych płyt inskrypcyjnych. Na jednej z nich inskrypcja poświęcona Józefowi Grzecznarowskiemu, działaczowi niepodległościowemu, robotniczemu, politycznemu i społecznemu, na drugiej wyryta podobizna zmarłego. Józef Grzecznarowski był dwukrotnie prezydentem Radomia oraz, twórcą i organizatorem spółdzielczości mieszkaniowej w Radomiu. Urodził się w Końskich. W 1899r po ukończeniu Szkoły Kolejowej w Warszawie przeniósł się do Radomia. W 1904 r. wstąpił do Organizacji Bojowej PPS. Za działalność rewolucyjną i niepodległościową został aresztowany w 1907r. i skazany przez władze carskie na karę śmierci zamienioną na dożywocie i zesłany do więzienia w Smoleńsku. Po uwolnieniu z więzienia w 1917 r. przystąpił do rewolucji październikowej. Do Radomia powrócił w 1918r. i włączył się w działalność związkową. W latach 1927-1930 i 1938-1939 był prezydentem Radomia. W latach 1928-1935 poseł do Sejmu RP. Za jego czasów i z jego inicjatywy powstały ważne inwestycje komunalne, jak budowa wodociągów z wieżą ciśnień na Glinicach, kanalizacja, gazownia, cztery szkoły, bloki mieszkalne i baraki dla bezdomnych. Aresztowany przez gestapo został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Oranienburgu, w którym przebywał do 1945r. Po powrocie do Radomia rozpoczął pracę w budownictwie, zorganizował pierwszą w mieście Radomską Spółdzielnie Mieszkaniową. Czterokrotnie wybierany do Sejmu PRL. Odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Niepodległości z Mieczami.

13.Grób rodziny Płużańskich, kw.5A

Nagrobek ze stelą w stylu eklektycznym z elementami secesji (nieistniejąca już płaskorzeźba kobiety z twarzą przysłoniętą welonem) z początku XX w. Na granitowej steli inskrypcja poświęcona m.in. Zygmuntowi Płużańskiemu (1843-1908), naczelnemu lekarzowi Szpitala Św. Kazimierza, współorganizatorowi Towarzystwa Lekarskiego w Radomiu, radnemu miasta i działaczowi społecznemu. Zygmunt Płużański urodził się we wsi Borkowice. Dyplom lekarza uzyskał w 1867r. na Wydziale Lekarskim Szkoły Głównej w Warszawie. Początkowo pracował w Przysusze, gdzie oprócz praktyki lekarskiej, zajmował się badaniem odkrytych przez siebie źródeł wód mineralnych w okolicznych wsiach ( Goździków i Borkowice). W 1873 r. Płużański przeniósł się do Radomia, gdzie w 1880 r. został lekarzem naczelnym szpitala. Funkcję tę pełnił aż do śmierci. W 1901r. został wybrany radnym miasta Radomia. Dużo czasu poświęcał pracy społecznej. Należał do inicjatorów budowy nowego kościoła przy ul. Michajłowskiej (obecnie Katedra ONMP przy ul. Sienkiewicza).W uznaniu zasług dra Płużańskiego dla miasta i jego mieszkańców, w holu głównym radomskiego Szpitala Specjalistycznego im. Tytusa Chałubińskiego przyul. Tochtermana, umieszczona została tablica poświęcona jego pamięci.

14.Grób Gozmanów i Pholów kw.5A *

Jest to rzadki na cmentarzu nagrobek typu baldachimowego z urną na cokole nakrytą całunem. Na ścianach postumentu inskrypcje upamiętniające dziewięcioro zasłużonych dla miasta członków rodziny Gozmanów i Pholów.Wśród nich Józef Stefan Gozman (ok.1779-1844r.), obywatel miasta Radomia, kupiec i członek Rady Municypalnej (Miejskiej) podczas powstania listopadowego. J. S. Gozman prowadził bardzo dochodowy sklep korzenny przy zbiegu ulic Lubelskiej i Warszawskiej (obecnie ul. Żeromskiego 1 i Pl. Kazimierza). Należał do Zgromadzenia Kupców Miasta Radomia. Jego córka Karolina Phol (1816-1888) była żoną Józefa Phola (1816-1868), pisarza Sądu Poprawczego Okręgu Radomskiego, a następnie Patrona Trybunału Cywilnego Guberni Radomskiej a ich syn Lucjan Phol (1855-1900) był dyrektorem Towarzystwa Kredytowego Miejskiego w Radomiu, pełnił też funkcję prezesa Towarzystwa Dobroczynności w Radomiu.

15.Grobowiecrodziny Herdinów kw.4A *

Strzelisty, żeliwny nagrobek baldachimowy w stylu neogotyckim. Ażurowy baldachim zwieńczony iglicą wsparty na czterech wysmukłych filarach. Pod baldachimem owalna urna z pokrywą, opasana całunem na znak żałoby. Na ścianach cokołu inskrypcje poświęcone między innymi, seniorowi rodu Herdinów w Radomiu, kupcowi Józefowi Herdinowi (1805-1879).

Józef Herdin, urodzony na Śląsku przybył do Radomia wraz z żoną Marią z Rudzińskich z Warszawy i zamieszkał w kamienicy przy ul. Rwańskiej. W 1836 został wpisany na listę obywateli miasta, wstąpił do cechu i założył własną firmę,zajmującą się handlem winami i korzeniami. Pełnił funkcję starszego Cechu Zgromadzenia Kupieckiego Miasta Radomia. Po jego śmierci funkcję tę przez dwadzieścia lat pełnił jego syn-Wincenty. Młodszy syn Józefa Heliodor Konstanty był aptekarzem. Córka Heliodora Maria w czasie powstania styczniowego aktywnie wspierała powstańców organizując radomskie kobiety do udzielania powstańcom i ich rodzinom pomocy. Za swoją działalność w wolnej Polsce została odznaczona Krzyżem Niepodległości.

16.Nagrobek rodziny Surmackich kw. 4A *

Nagrobek w typie krzyża na cokole z lat 80-tych XIX w. utrzymany w stylu klasycystycznym. Postument wyróżnia się bogactwem detali architektonicznych i motywów dekoracyjnych. Inskrypcje upamiętniają członków rodziny Surmackich, wśródktórych znajduje się Wojciech Surmacki, urzędnik, który w 1874 r. przeprowadził się z Kielc do Radomia.

17.Symboliczny (cenotaf) nagrobek Stanisława Wernera, (1888-1906) kw.10B

Stanisław Werner działacz niepodległościowy, uczestnik strajku szkolnego w 1905r. W chwili śmierci miał 18 lat i był uczniem VII klasy Szkoły Handlowej w Radomiu. W 1905r. wstąpił do PPS gdzie prowadził działalność oświatową wśród robotników. Był też członkiem uczniowskiej „piątki” bojowej prowadzącej w ramach Organizacji Bojowej PPS przygotowania do powstania zbrojnego przeciwko carskiemu okupantowi. Stanisław Werner został zatrzymany i aresztowany przez władze carskie za udział w zamachu na szefa Radomskiej Żandarmerii Guberialnej, pułkownika von Płotto. Skazany przez sąd wojenno-polowy w dniu 17 XII 1906r. na śmierć przez rozstrzelanie. Wyrok został wykonanyrano 20 XII w Lesie Kapturskim. Władze carskie w obawie przed rozruchami i strajkami na terenie miasta odmówiły rodzinie wydania zwłok i oficjalnego pochówku. Miejsce pochówku Stanisława Wernera jest do dnia dzisiejszego nieznane. W Lesie Kapturskim położony jest kamień upamiętniający domniemane miejsce egzekucji.

18. Płyta nagrobna Rafała Leszczyńskiego(ok.1834-1881), kw. 5A *

Neoklasycystyczna płyta na ceglanym podmurowaniu, przykład regionalnego pisma epigraficznego z lat 80 XIX wieku. Inskrypcja upamiętnia ziemianina Rafała Leszczyńskiego męża Julii z Czachowskich, córki Dionizego Czachowskiego. Rafał Leszczyński był właścicielem majątku w Wierzchowiskach koło Solca na Wisłą. Czynnie wspierał powstańców 1863r.udzielając im schronienia i wsparcia materialnego. W jego majątku przebywał tuż przed śmiercią Dionizy Czachowski.

19 Grobowiec Julii Leszczyńskiej, (1840-1912). kw.10B

Grobowiec z okazałą ozdobną stelą umieszczoną na zwężającej się ku górze podstawie. Marmurowa tablica inskrypcyjna poświęcona jest zmarłej córce Dionizego Czachowskiego, pułkownika wojsk powstańczych i naczelnika wojskowego województwa sandomierskiego z okresu powstania styczniowego. W górnej części wysokiej steli umieszczony jest okrągły medalion z głową kobiety okrytą żałobnym welonem.

Julia Leszczyńska urodziła się w Sokolnikach Suchych koło Wieniawy, była żoną Rafała Leszczyńskiego właściciela majątku w Wierzchowiskach koło Solca. W pobliskim Jaworze Soleckim w dniu 6 listopada 1863 r. zginął jej ojciec, rozsiekany przez Kozaków. Julia po przybyciu na miejsce tragedii i rozpoznaniu zwłok ojcapróbowała je przewieźć do majątku w Wierzchowicach, niestety nie uzyskała zgody okupantów. Pogrzebbohatera powstania, na polecenie władz carskich, odbył się na cmentarzu w Bukównie w nocy w asyście oddziału kozaków itrzech świadków. Na radomskim cmentarzu w kwaterze 3cpochowana jest również Maria Magnus (1883-1910), wnuczka Dionizego Czachowskiego oraz Zofia Mielcarz (1902-1983) prawnuczka, która dwukrotnie uczestniczyła w przeniesieniu zwłok pradziadka. Po raz pierwszy w 1938r. z cmentarza w Bukównie do mauzoleum w Radomiu i po raz drugiw pogrzebie 1981 w kościele oo. Bernardynów.

20. Nagrobek Płacheckiego Jana, (1851-1915) kw.5A *

Romantyczny nagrobek z drugiej połowy XIX w. w typie krzyża na pniu drzewa. Wśród osób upamiętnionych na inskrypcjach jest doktor medycyny Jan Płachecki.

Jan Płachecki był okulistą, pracował jako lekarz wojskowy. W 1907 r. zamieszkał na stałe w Radomiu, gdzie prowadził wolną praktykę lekarską.

21.Grobowiec rodziny Wierzbowskich, kw.16a

Stela na cokole z czerwonego piaskowca, zwieńczona kamiennym krzyżem. Na bocznej płaszczyźnie postumentu, poniżej medalionu ze zdjęciem Franciszka Remigiusza Wierzbowskiego, (1834-1905), napis inskrypcyjny poświęcony zmarłemu.

Franciszek Remigiusz Wierzbowskipochodził z rodziny szlacheckiej herbu Prawdzic. Był naczelnikiem Poczty i Telegrafu w Radomiu. Jego ojciec Józef Franciszek Pelagiusz był podporucznikiem Legii Litewskiej w powstaniu listopadowym. Wg. zachowanych zapisków rodzinnych Franciszek Remigiusz brał udział w powstaniu styczniowym za co został skazany i osadzony w twierdzy brzeskiej. Na cokole nagrobka umieszczony jest medalion ze zdjęciemżony Franciszka, Aleksandry z Kuleszów Wierzbowskiej wnuczki płk. Karola Kuleszy, uczestnika powstania kościuszkowskiego, który zginął w bitwie pod Maciejowicami.

22. Nagrobek Ronthala Walentego, (1800-1883) kw.5A *

Z dawnego grobu Ronthalów zachowała się tylko prostopadłościenna stela na cokole z ustawionym centralnie krzyżem z ,2 poł XIX w. Nieistniejący krzyż umieszczony był na podstawie której kształt naśladował formę steli. Na ścianach postumentu inskrypcje poświęconeWalentemu Ronthalowi i jego żonie Emilii. Nagrobek został przeniesiony zkwatery 16a.

Walenty Ronthal urodził się w Krakowie w rodzinie mieszczańskiej. Po ukończeniu medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim i uzyskaniu stopnia doktora medycyny i chirurgii. W celu pogłębieniawiedzy , tym razem w zakresie okulistyki, wyjechał do Wiednia. Po powrocie ze stolicy cesarstwa przedostał się do Królestwa Polskiego i przybył po raz pierwszy do Szydłowca, gdzie rozpoczął praktykę zawodową. Jako lekarz 5-go Pułku Weteranów Czynnych brał udział w powstaniu listopadowym. Odznaczył się w bitwach pod Grochowem, Dębem Wielkim i Ostrołęką. Z powodu odniesionych ran został przeniesiony do szpitala w koszarach Gwardii Koronnej, a następnie do lazaretu w twierdzy modlińskiej. Został awansowany na stanowisko lekarza sztabowego i odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Po upadku powstania powrócił do Szydłowca, gdzie pracował jako lekarz huty żelaza w dobrach Sołtyków w Chlewiskach oraz jako lekarz miejski. Za zasługi w zwalczaniu tyfusu plamistego i cholery w latach 1852 i 1856 otrzymał podziękowanie od Rządu Guberialnego Radomskiego, Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i duchowieństwa Królestwa Polskiego. W czasie powstania styczniowego udzielał pomocy chirurgicznej rannym powstańcom. Po przejściu na emeryturę w 1876r. przeniósł się do Radomia. W 1882r. Towarzystwo Lekarskie Warszawskie mianowało go swoim członkiem honorowym.

23.Grób Władysława Kinickiego, (1835- 1880r). kw.5A*

Nagrobek z 2 poł. XIX w., szczególnie wybitny pod względem artystycznym. Stela zwieńczona krzyżem, gzyms nagrobka w formie łuku z umieszczoną w polu rzeźbą głowy Chrystusa. Pierwotnie płytę ze stelą okalała żeliwna secesyjna krata, której kompozycję tworzyła bogata symbolikaw formie motywów węża połykającego ogon, motyla, czaszki, kosy i kotwicy. Inskrypcja poświęcona nieznanemu Władysławowi Kinickiemu.

24.Grobowiec rodziny Pinko i Pruszaków kw.16a

Nagrobek z końca XIX w. wzorowany na motywach antycznego grobowca, bliźniaczo podobny do grobowca Brandtów i Lesslów, prawdopodobnie projektu Józefa Brandta. Na ścianach steli inskrypcje poświęconerodzinom Pinko i Pruszaków oraz spokrewnionym rodzinom, m.in. Gombrowiczów. Nestor rodu Hipolit Kasjan Pinko (1836-1901) był artystą-malarzem, absolwentem Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Od 1884r. wykładał rysunek, malarstwo i kaligrafię w gimnazjum w Radomiu, a także w szkole realnej w Kaliszu. Tworzył w oparciu o perfekcyjny rysunek, był znanym portrecistą, malował również pejzaże i obrazy religijne. Prace swe wystawiał w Towarzystwie Sztuk Pięknych w Warszawie. W Muzeum Okręgowym w Radomiu znajduje się 6 wykonanych przez niego portretów oraz 1 pejzaż

Jedna z inskrypcji grobowca upamiętnia Irenę Gombrowicz (1899-1961) ziemiankę, siostrę Janusza, Jerzego i znanego pisarza Witolda Gombrowicza. Na cmentarzu w Radomiu pochowany jest również starszy brat Witolda Jerzy (1895-1971), dziennikarz i literat. W okresie międzywojennym mieszkał z rodziną we Wsoli pod Radomiem. Po wojnie przeniósł się do Radomia, gdzie pełnił m.in. funkcję prezesa Klubu Literackiego. Autor wielu recenzji teatralnych i tekstów publicystycznych popularyzujących sztukę. Na zlecenie Instytutu Badań Literackich PAN napisał obszerną rozprawę poświęconą historii rodziny Gombrowiczów pt. „Komentarz biograficzny do twórczości Witolda Gombrowicza”. Spoczywa, wraz z żoną Aleksandrą z Pruszaków i córką Teresą Gombrowicz, w kw.31a.

25.Grób ks. Józefa Satryana i rodziny Bieńkowskich kw. 5A *

Neogotycki nagrobek o unikatowymtrójkątnym planie i ustawionym na nim trójbocznym słupie. Na ścianach postumentu tablice inskrypcyjne upamiętniające ks. Józefa Satryana (1770-1838), honorowego kanonika katedry sandomierskiej, dziekana i proboszcza fary w Radomiu oraz spokrewnioną z nim rodzinę Bieńkowskich.

Ksiądz Satryan święcenia kapłańskie otrzymał w 1794 r. po ukończeniu szkoły oo. Bernardynów prowincji małopolskiej w której prowincjałem był jego brat ks. Aleksy. Pracował w Boglewicach a od 1813w Wysokiej. W latach 1821 – 1838 r. był proboszczem parafii św. Jana w Radomiu. Wyremontował kościół, podwyższył wieżę a także przyczynił się do rozbudowy i utrzymania cmentarza.

26.Nagrobek ks. Kazimierza Kłaczyńskiego kw. (1797-1857). 6A*

Oryginalny pomnik nagrobny, który tworzy olbrzymi głaz narzutowy, „>wydobyty z łąk sąsiednich i w 8 par koni przywleczony”[2]. Na nagrobku inskrypcja poświęcona Kazimierzowi Kłaczyńskiemu. Kazimierz Kłaczyński,pijar, rektor , prowincjał i prezes Rady Opiekuńczej Zakładów Dobroczynnych w Radomiu. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1820r. Uczył się w

Collegium Nobilium w Warszawie, studiował filozofię na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1825r. przebywał w Radomiu, był rektorem szkół pijarskich a po ich likwidacji został

prowincjonałem zakonu. Pełnił również społecznie funkcje wiceprezesa Towarzystwa Dobroczynności Województwa Sandomierskiego, a od 1842 r. prezesa Zakładów Dobroczynności powiatu radomskiego. Przykładał dużą wagę do prawidłowej działalności takich instytucji jak : przytułek, sklep dla ubogich, wypożyczalni książek oraz nowo utworzonego szpitala św. Kazimierza.

SŁOWNICZEK NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANYCH POJĘĆ ARCHITEKTURY I SYMBOLIKI NAGROBNEJ

1. Alfa i Omega – litery greckie, znak Pierwszego i Ostatniego, Stworzyciela nieba i ziemi.
2. Amfora – wierzący (2)[3].
3. Anioł Ciszy / Pokoju i Milczenia /- posłaniec Boga, opiekun za życia i orędownik po śmierci. Anioł Ciszy, niesie pokój żywym i umarłym, oznacza kres pełnego wrzawy i cierpienia życia, symbolizuje uspokojenie we śnie i ciszy w oczekiwaniu na Sąd Ostateczny (2).
4. Baldachim – świętość, także kosmos. Podpory oznaczają cztery strony świata ( 14, 15 ).
5. Bluszcz – symbol życia, które nie przemija, jest zielona zimą i łatwo się odradza.
6. Cenotaf – symboliczny grobowiec, w którym nie pochowano zwłok ( 17 ).
7. Cokół – podstawa konstrukcyjna budowli (kolumny lub rzeźby) na której opiera się jej ciężar. Często pełni również funkcję ozdobną ( 6,9,11 ).
8. Czaszka – przypomnienie o krótkotrwałości ludzkiego życia na ziemi. Czaszka i skrzyżowane piszczele-śmierć ( 10 ).
9. D.O.M. – inicjały łacińskie „Deo Optimo Maximo”, „Bogu Najlepszemu Najwyższemu”. Ofiarowanie zmarłego Bogu ( 10,11 ).
10. Dąb – symbol życia, siły, trwałości. ( 20 )
11. Drzewo – życie i zmartwychwstanie, poznanie dobra i zła ( 5,2 ).
12. Eklektyzm – kierunek w architekturze polegający na łączeniu w jednej budowie różnych elementów i styli. Dominował w II poł XIX w. i na początku XX w (5,13 ).
13. Epitafium – tablica ozdobna ku czci zmarłego wmurowana w ścianę, umieszczona na nagrobku lub pomniku, nie zawsze w miejscu grobu.
14. Feston – dekoracyjnie upięta tkanina (draperia), wieniec z kwiatów, roślin lub owoców swobodnie zwisających z dwóch punktów zaczepienia (16 ).
15. Fronton – element architektoniczny w formie trójkątnego szczytu będącego zwieńczeniem fasady (głównej elewacji budowli) ( 16,26 ).
16. Gałązka oliwna – symbol pokoju i pojednania z Bogiem.
17. Gałązka palmowa – zwycięstwo Chrystusa nad śmiercią. Gałąź palmowa spleciona w wieniec-zwycięstwo nad grzechem ( 23 ).
18. Głaz -wytrzymałość, stałość, obrona zmarłego przed złymi mocami (27 ).
19. Gołąb – pojednanie i pokój, dusza wzlatująca do nieba. Jest symbolem czystości, poselstwa nowin niebiańskich i zwiastowania.
20. Gwiazdy – symbolizują wybranych, którzy w wieczności cieszą się chwałą, na którą zasłużyli sobie życiem ziemskim.
21. Gzyms – element architektoniczny w postaci profilowanej linii poziomej wystającej przed lico ściany którą chroni przed ściekającą wodą deszczową. Pełni również funkcje ozdobne (23,6,14 ).
22. I H S – monogram Chrystusa.
23. I N R I – Jezus Nazareński Król Judei.
24. Inskrypcja – napis wyryty na twardym materiale. Najczęściej występuje na nagrobkach i tablicach pamiątkowych. Mogą występować w różnych formach : książki, palety, zwoju papieru, tarczy itp. (4,11, w większości nagrobków).
25. Jaszczurka – atrybut nieśmiertelności i zmartwychwstania. Jej umiejętność odtwarzania utraconego ogona, doroczne zrzucanie skóry budziło uznanie ludzi, jaszczurkę wiązano z ideą zmartwychwstania.
26. Języki ognia – symbol Ducha Świętego.
27. Kielich – droga duszy do zjednoczenia z Bogiem.
28. Kir – czarny materiał żałobny, którym okrywa się trumny, urny, portrety zmarłych lub flagi narodowe na znak żałoby ( 11 ).
29. Klepsydra – symbol czasu, klepsydra ze skrzydłami-ulatujący czas. Ogłoszenie ozgonie ( 10 ).
30. Kolumna – siła, stałość, oś świata łącząca niebo i ziemię. Kolumna strzaskana – śmierć ( 14 ).
31. Kosa – symbol śmierci ( 10).
32. Kotwica – mocne trwanie w wierze, nadzieja na zbawienie.
33. Krypta – sklepiona komora grobowca (1,7 ).
34. Księga – słowo Boże.
35. Księżyc – przemijanie człowieka, nieśmiertelność, ochrona przed demonem.
36. Kwiat – kruchość życia, niebieski raj.
37. Laska Eskulapa – symbol sztuki lekarskiej. Przedstawiona w formie kija z oplatającym go wężem. Symbolizuje odradzanie życia, długowieczność i uzdrowienie (ze względu na zmianę skóry węża) ( 11 ).
38. Liść akantu – motyw zdobniczy w formie stylizowanego liścia akantu (rośliny śródziemnomorskiej) ( 11,15 ).
39. Liść paproci – skromność ( 23 ).
40. Medalion – owalny lub okrągły element dekoracyjny umieszczany na fasadzie, ścianie lub steli. Wewnątrz medalionu znajduje się płaskorzeźba, obraz lub miniaturowy portret (zdjęcie) osoby zmarłej (13,19,21 ).
41. Motyl – symbolizuje dążenie do światłości, nieśmiertelności i zmartwychwstania. Oznacza również ulotność ludzkiego życia.
42. Nagrobek – trwałe oznaczenie miejsca pochówkuw postaci kompozycji architektonicznej, mającej na celu zachowanie pamięci o zmarłym.
43. Neogotyk (nowy gotyk) – stylm.in. w architekturze nawiązujący w swej formie bezpośrednio do stylu gotyckiego z okresu średniowiecza (od poł. XIII w. pocz. XVI w.). Powstał w połowie XVIII w. i trwał do początku XX w. Cechą charakterystyczną tej architektury był monumentalizm (duże budowle) oraz smukłe, wysokie i strzeliste formy budowlane wyrażające chęć wzniesienia się do Boga (9,15,26 ).
44. Neoklasycyzm (nowy klasycyzm) – styl m. in. w architekturze nawiązujący do klasycznej sztuki antycznej starożytnych Greków i Rzymian (symetryczne, proporcjonalne kształty, bogate roślinne ornamenty, ozdobne głowice kolumn itp.). Pojawił się w Renesansie, rozwinął w poł. XVIII w. Jako neoklasycyzm trwał przez cały wiek XIX do początku XX jako jeden ze stylów historycznych ( 11,10, 16, 18 ).
45. Obelisk – pomnik w kształcie czworobocznego, zwężającego się ku górze słupa, wykonany z jednego bloku skalnego symbolizuje chwałę i nieśmiertelność. Charakterystyczny element architektury starożytnego Egiptu ( 6 ).
46. Palmeta – dekoracyjny motyw w kształcie stylizowanego liścia palmy. Motyw ten występował już w starożytnej Grecji. Często stosowany w zwieńczeniach steli (10,19 ).
47. Pinakiel – często stosowany w architekturze gotyckiej i neogotyckiej jako pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej kamiennej wieżyczki, często dekorowany elementami roślinnymi ( 9, 25 ).
48. Pochodnia – pochodni zapalona symbol Chrystusa jako światła ludzkości, światło życia-pochodnia odwrócona ,z płomieniem na dole, symbol śmierci, zgasłe życie (8, 23 ).
49. Postument – piedestał, podstawa małej formy architektonicznej służąca do umieszczenia na niej innego, właściwego elementu dekoracyjnego np. rzeźby ( 16, 20 ).
50. Ptak – duch opiekuńczy, dusza ludzka, wzlatująca do Boga.
51. Romantyzm – epoka m. in. w historii sztuki z końca XVIII w i poł. XIX. W sztuce plastycznej nawiązywał do gotyku i neogotyku. Był w opozycji w stosunku do kanonów klasycyzmu i harmonii, zwracając się ku duchowości, emocjom i folklorowi ( 20 ).
52. Rozeta (różyca) – ornament architektoniczny w kształcie rozwiniętej róży, charakterystyczny dla budowli XVIII i XIX w ( 20 ).
53. Sarkofag – zdobiona trumna w kształcie ceramicznej lub kamiennej skrzyni dekorowanej rzeźbami lub malowidłami. Znana od czasów starożytnych ( 6 ).
54. Secesja – styl w sztuce z końca XIX i początku XX. Styl ten jest szczególnie charakterystyczny w rzemiośle artystycznym, rzeźbie i grafice. Charakterystycznymi cechami secesji są: płynne, faliste linie, ornamentacja roślinna i swobodny układ kompozycji, asymetria (9, 13,2 ).
55. Skałki – symbolizują Chrystusa i trwałość Jego kościoła. Trwałość skały przeciwstawia się kruchości życia ludzkiego ( 4 ).
56. Serce – symbol miłości i wierności.
57. Stela – stojąca pionowo kamienna płyta z inskrypcją lub płaskorzeźbą w wysokości od kilku centymetrów do kilku metrów ( w większości nagrobków).
58. Strzała- znak śmierci, szybkość. Często widnieje na nagrobkach ludzi zmarłych nagłą śmiercią lub w młodym wieku ( 9, 26 ).
59. Sygnaturka – mała wieża kościoła lub kaplicy, w której umieszczony jest najmniejszy z dzwonów, również nazywany sygnaturką ( 3 ).
60. Urna – naczynie służące do przechowywania prochów zmarłych. Urna napomniku oznacza pochowane tu zwłoki ludzkie. Płomień na urnie wyobraża duszę wznoszącą się do nieba. Urna z przewieszonym kirem-żałoba (11,14,15,).
61. Wąż – grzech, wady człowieka. Wąż połykający własny ogon – Alfa i Omega, początek i koniec, zamknięty krąg.
62. Wieniec – błogosławieństwo, cześć ( 10 ).
63. Woluta (ślimacznica) – element architektoniczny w formie spirali lub zwoju przypominający kształtem muszlę ślimaka. Element ten występuje w głowicach kolumn, jako motyw dekoracyjny znany był już w starożytności ( 26,23,14,26 ).
64. Wstążka – panieństwo, często występuje na nagrobkach niezamężnych ( 10 )

Materiał zebrał i opracował Janusz Wieczorek, korzystając ze zbiorów własnych oraz następującej literatury przedmiotu :

• Cmentarz Rzymskokatolicki w Radomiu przy dawnym Trakcie Starokrakowskim obecna ul. >Limanowskiego, pod redakcją naukową Ryszarda Brykowskiego. Radom,1997-2007, zeszyty od I-V,
• Grodziński A. >Karty ewidencyjne , 1976,. archiwum delegatury WKZ w Radomiu
• Kuncewicz G. >Karty ewidencyjne, 2011, archiwum delegatury WKZ w Radomiu,
• Luboński J. >Monografia historyczna miasta Radomia, Rok 1907,
• Luboński K. Cmentarz radomski (w:) Gazeta Radomska, Nr 88,19 (31) Październik 1891
• Miasto Umarłych (w:) Gazeta Radomska, Nr 88, 20 Października (1 Listopada) 1888 roku,
• Sekulski J. >Encyklopedia Radomia, Wydanie II, Radom 2012.
• strony internetowej www.powstanie1863.muzeumhistoriikielc.pl

Zdjęcia Ewa i Remigiusz Kutyła

Wydawca: Parafia św. Wacława w Radomiu